نشریه مطالعات تاریخی
پیاپی 78 (پاییز 1401)

استفاده ائمه شیعه از شبکه از وکالت در جمع آوری و مصرف وجوه شرعی، را مورخان توصیف کرده اند.شبکه وکالت در این عهد، افزون بر کارکرد اقتصادی، کارویژه های علمی، اجتماعی، سیاسی و مبارزاتی داشت. وکلا در دوره ای که امامان شیعه تحت فشار حکومت بنی عباس قرار داشتند، نقش مهمی در انتظام و سر و سامان یافتن امور شیعیان ایفا کردند. در عصر غیبت، شبکه وکالت در اختیار فقیهان قرار گرفت و دوره ای دیگر در تاریخ آن آغاز شد. این شبکه حلقه واسط فقها و پیروان تشیع در بسیاری از امور بود. کارکرد مالی شبکه وکالت به ویژه از منظر سامان یافتن امور شیعیان اهمیت خاص دارد که تحت نظارت و مدیریت فقها صورت می پذیرد. پژوهش در چگونگی کارکرد این شبکه در دوره های تاریخی می تواند به فهم بخش مهمی از تحولات تاریخی جوامع شیعه کمک کند؛ به ویژه آن که جوامع اغلب مستقل از حکومت ها بوده اند. این موضوع درباره نهضت امام خمینی و شبکه وکلای ایشان اهمیت ویژه ای دارد. در این نوشتار منظور از شبکه وکلاء ساختار سلسله مراتبی از نمایندگان مورد وثوق امام خمینی هستند که از جانب ایشان مسئولیت و اختیار تحویل و ارسال وجوه یا مصرف آن در موارد مشخص را بر عهده داشتند. این ساختار در ایران و دیگر نواحی شیعه نشین همجوار آن گسترده بود. در نوشتار حاضر فعالیت نمایندگان رده بالا و لایه اول این شبکه، محدودیت ها و شیوه کار آنها بر اساس اسناد ساواک مورد بررسی قرار گرفته است.

شبکه وجوهات شرعیه، پشتوانه مالی نهضت امام خمینی و مجرای مالی ویژه ای بود که از طریق آن، وجوه شرعی تحت نظارت امام و وکلای وی برای مصارف مشخص هدایت می شد. این وجوه، نهضت را مستقل نگه می داشت و برای تداوم حیات آن حائز اهمیت اساسی بود. کارکرد این شبکه امری بالنسبه آشکار و ساواک به طور کلی از جریان تحویل، انتقال، توزیع و تخصیص وجوه در آن آگاه بود و به روش های مختلف در صدد کسب اطلاعات از آن برآمد. این شبکه شبیه سایر شبکه های موجود مربوط به مراجع دیگر عمل می کرد اما چون پشتوانه نهضتی انقلابی بود، فعالیت آن امری سیاسی محسوب می شد و از همین رو ساواک در صدد ایجاد اختلال در ساختار و کارکرد آن و نهایتا تخریب و فروپاشی آن بود. اطلاعات مکتسبه سازمان، نشان می داد که این شبکه در ایران، نمایندگان و اعضای رده بالایی دارد که بیشتر در مرکز ایران (قم و تهران) مستقر هستند و افزون بر آن نمایندگانی در حوزه های جغرافیایی کوچک تر برای استمرار و پویایی آن تلاش می کنند. ساواک تلاش می کرد با نفوذ به درون این شبکه، اعضای آن در رده های مختلف را شناسایی کند و به اشکال مختلف فعالیت اعضاء و شاکله آن را از هم بگسلد و نهایتا نهضت را از پشتوانه مالی محروم کند. نوشتار حاضر با اتکا به اسناد، به بررسی و تحلیل طرح ها، برنامه ها و اقدامات ساواک برای تخریب و ناکارآمدسازی شبکه وجوهات شرعیه در نهضت امام پرداخته است.

شبکه وجوهات شرعیه به عنوان پشتوانه مالی نقش مهمی در پیشبرد اهداف نهضت امام داشت. وجوهات جمع آوری شده بنابر ساز و کار مشخص به امور مختلف تخصیص می یافت؛ بخشی از آن در تبلیغ دین، ساخت مدارس و مساجد، تالیف کتب مذهبی و سایر امور حسبیه صرف می شد و بخشی دیگر به فعالیت های انقلابی علیه حکومت پهلوی مانند فعالیت های سیاسی و رسانه ای، تالیف کتب سیاسی و مذهبی، پرداخت کمک هزینه زندگی به خانواده های مبارزان و... اختصاص می یافت. ساختار این شبکه را نیروی انسانی تشکیل می داد که لایه های مختلف آن شامل جمع آوری، انتقال و توزیع وجوهات را مدیریت می کرد. این شبکه در سرتاسر جغرافیای زیستی مقلدین امام خمینی گسترده بود. نمایندگان امام در این مناطق پراکنده بودند و هر یک در حوزه ای مشخص به مدیریت امور شبکه وجوهات می پرداختند. این شبکه در یک دورنمای اولیه در سه قاره آسیا، اروپا و آمریکا گسترده بود، اما بازسازی دقیق تر آن با جزئیات بیشتر نیازمند گردآوری و تنظیم و تحلیل داده های دست اول است. نوشتار پیش رو می کوشد با استفاده از منابع دست اول و به ویژه اسناد جغرافیای شبکه وکالت امام درگردآوری وجوه شرعیه را بازسازی کند و نشان دهد چگونه یک شبکه انسانی منظم با فعالیت در جغرافیای تعریف شده، پشتوانه مالی نهضت را فراهم آوردند. بازسازی این شبکه عظیم، اهمیت مدیریت مرکزی آن توسط امام خمینی در انتخاب و تایید افراد برای اداره امور محلی شبکه وکالت را نشان می دهد.

حمله به مسجد جامع کرمان و هتک حرمت آن در 24 مهر 1357 شبیه ورود مغولان به مسجد جامع بخارا در سال 616 ق بود. در این روز عوامل وابسته به ساواک که عمدتا کولی بودند، مردمی که برای برگزاری چهلم شهدای 17 شهریور تهران در مسجد جامع کرمان جمع شده بودند را مضروب کردند، به ساحت قرآن اهانت کرده و بخش هایی از مسجد را به آتش کشیدند. بر اساس اسناد و شواهد عامل این جنایت کولی ها و چماق بدستان بودند. چماق بدستان که به وسیله حکومت سازماندهی می شدند، از نیمه دوم سال 1357 آسایش و امنیت مردم را سلب کرده و در شهرهای مختلف با حمله به مخالفین، فجایع متعددی را رقم زدند. تصور حکومت این بود که این اقدامات در نهایت باعث ایجاد وحشت در انقلابیون و گسست در میان آنها خواهد شد. انتساب این افراد به مردم تحت عناوینی چون مدافعان سلطنت در افواه عمومی و محافل بین المللی به معنای داشتن پایگاه مردمی برای حکومت بود. استفاده از چماقداران در جریان انقلاب در دو بعد سخت و نرم جز تخریب اموال عمومی و خصوصی و از بین رفتن مشروعیت حکومت دستاوردی نداشت. موضوع نوشتار پیش رو تحلیل این واقعه به عنوان یکی از مهم ترین وقایع مهر 1357 است که بر اساس اسناد ساواک و شهربانی که چماق بدستان عامل اصلی آن بودند. بخش وقایع نگاری این نوشتار، سند محور است و از نگاه مامورین نظامی و امنیتی به روایت رویدادها پرداخته است. در این متن نیز به پیروی از اسناد، از اصطلاح چماق بدستان استفاده شده است.

آیت الله شیخ محمد کوهستانی از علمای برجسته مازندران علاوه بر فعالیت تبلیغی و تلاش برای توسعه معارف اسلامی در شمال کشور، نقش موثری در اصلاح فرهنگی-اجتماعی و پرورش شاگردان موثر در حوزه های مختلف اجتماع و سیاست داشت. وی در حوزه علمیه کوهستان علاوه بر رونق معارف اسلامی، عامل رشد اندیشه اسلامی در جامعه بود و به حمایت از راه اندازی مراکز حوزوی و انجمن های دینی پرداخت. وی در عرصه سیاست، از جریان های اسلامی در راستای اصلاح وضعیت اجتماعی و سیاسی حمایت می کرد و در عرصه فرهنگی، مقابله با سیاست های ضد فرهنگی حکومت را پیگیر بود. رویکرد آیت الله کوهستانی، نقد وضعیت موجود (عملکرد پهلوی اول و دوم) و تلاش برای پرورش و حمایت از نیروهای تبلیغی، فرهنگی و سیاسی در راستای اصلاح جامعه و استقرار احکام اسلام در حکومت و جامعه بود. با توجه به اهمیت فعالیت و اقدامات ایشان در عصر پهلوی، مقاله حاضر تلاش دارد با بهره گیری از روش تحلیلی-توصیفی و مطالعات کتابخانه ای-اسنادی به بررسی حیات سیاسی و اجتماعی آیت الله شیخ محمد کوهستانی بپردازد.

دستگاه های امنیتی و انتظامی در دوره پهلوی برای برخورد با مخالفان و ممانعت از فعالیت های آنها بر ضد حکومت، از روش های مختلف استفاده می کردند. یکی از این روش ها تبعید بود که در ادوار پیشین نیز مورد استفاده قرار می گرفت. تبعید به عنوان یک راه کار تابع قوانین و سازوکارهای ویژه بود و حکومت با محاسبه نتایج و دستاوردهای احتمالی از آن استفاده می کرد. چون خاستگاه اجتماعی و فرهنگی مخالفان حکومت، قشرها و طبقات مختلف جامعه بود، استفاده از تبعید نیز نتایج متفاوتی داشت. از اواخر دهه 1340 تا پایان حکومت پهلوی، سیاست تبعید مخالفان یک راه کار ساده و کم هزینه تلقی می شد. با ضرورت یافتن تبعید یک مخالف، در شهر محل سکونت یا فعالیت وی، کمیسیون امنیت اجتماعی تشکیل و در اغلب موارد حکم تبعید وی صادر می شد. کمیسیون در دو دهه نخست فعالیت خود، کارکردی اغلب انتظامی داشت اما تاسیس ساواک (1335ش) و ورود نماینده این سازمان به ساختار کمیسیون، بر فعالیت آن اثر نهاد و این سازمان از ظرفیت کمیسیون برای اهداف امنیتی استفاده کرد. این وضعیت نتیجه محاسبات، پیشی بینی ها و اقتضائاتی بود که ساواک با آن روبه رو بود. با این حال قوانین و ظرفیت های موجود و خاستگاه و تعلق فرهنگی مخالفان محکوم به تبعید در تعیین میزان کارآمدی کمیسیون موثر بود. نوشتار پیش رو می کوشد با اتکا به اسناد ساواک، ساختار،کارکرد و کارآمدی کمیسیون را با تاکید بر موضوع تبعید و الزامات و دستاوردهای آن مورد بررسی قرار دهد.